Actor Netwerk Theorie (ANT) in het kort

Op deze pagina is een korte inleiding tot Actor Netwerk Theorie (ANT) te vinden. Ook heb ik veel voorkomende misverstanden over ANT op een rij gezet. Verder heb ik een aantal verwijzingen naar andere websites en belangrijke literatuur opgenomen.

De werkelijkheid volgens ANT

Waarheid is niet iets wat in een hoekje verstoppertje zit te spelen totdat het door wetenschappers wordt ontdekt. Volgens ANT wordt 'de waarheid' voortdurend gemaakt en veranderd. Waarheid bestaat dus, en is tegelijkertijd veranderlijk. Zowel mensen als niet-mensen (dingen) hebben invloed op hoe de waarheid er op een bepaald moment uitziet.

In de video behandel ik een aantal basistermen van ANT: actanten, agency, translatie, immutable mobiles en de fasen van het due process.


Actor Netwerk Theorie als onderzoeksmethode

In de onderstaande video beantwoord ik een aantal vragen over het gebruik van Actor Netwerk Theorie als onderzoeksmethode:

De volgende vragen komen aan bod:
  • Hoe kun je praktisch beginnen met onderzoek doen volgens Actor Netwerk Theorie?
  • Hoe verzamel je de data?
  • Hoe baken je je onderzoek af (thema en lengte/omvang)?
  • Het belang van een goede onderzoeksvraag.
  • In hoeverre komt ANT terug in de onderzoeksvraag / deelvragen?
  • Hoe kun je ANT en Grounded Theory combineren?
  • Hoe analyseer je data die je obv ANT hebt verzameld?
  • Rapporteer je een verhaal (storytelling) of meer gestructureerd?
  • Verschillen tussen ANT en andere literatuur over actoren.
  • Hoe betrek je de bestaande literatuur bij je analyse?


https://youtu.be/ZVyqWUMZd6Q

Wil je meer weten over het gebruik van ANT als onderzoeksmethode? Lees dan ook Using Actor-Network Theory (ANT) doing research.

Belangrijke ANT begrippen

Hieronder ga ik in op de belangrijkste termen binnen ANT: actanten, mensen, dingen, agency, interactie en translatie. Ook stel ik de fasen van Latour voor.

Actanten: mensen en dingen

In den beginne zijn mensen en niet-mensen (dingen) volgens ANT in principe gelijk. Pas als mensen en dingen met andere mensen en dingen in contact komen en interacteren ontstaan er verschillen. Mensen en dingen vormen als het ware de 'atomen' waaruit elk groter geheel volgens de Actor Netwerk Theorie is opgebouwd. Een voorbeeld is een ruimtelijke structuurvisie. Die bestaat onder meer uit de mensen en organisaties die er aan werken, en dingen zoals het papier, de plankaarten en computers waarop het plan getypt is. Mensen en dingen beschikken beide over het vermogen om zaken in hun omgeving te doen veranderen (Latour 2005). Mensen kunnen bijvoorbeeld een computer aanzetten, er een ruimtelijk plan mee typen en dit vervolgens uitprinten. Aan de andere kant hebben dingen ook invloed op mensen. Denk bijvoorbeeld maar eens aan wat er zou gebeuren als op een ochtend de computers op een kantoor collectief in staking zouden gaan. ANT ontkent dus niet dat mensen en dingen in het dagelijks leven van elkaar verschillen. Die zijn echter niet 'onlosmakelijk' met mensen en dingen verbonden, maar worden elke dag gemaakt en bevestigd. Als mensen bijvoorbeeld zouden stoppen met praten zullen mensen en dingen op dat aspect niet meer van elkaar verschillen.
Voorafgaand aan het maken van de verschillen zijn mensen en dingen echter gelijk: ze hebben beide invloed op anderen. Om deze gelijkheid te onderstrepen heeft Latour het begrip 'actant' geïntroduceerd. Dit begrip lijkt erg op 'actor'. Het verschil is dat met actant zowel mensen als dingen kunnen worden aangeduid. In veel ANT literatuur wordt, evenals in de naam Actor-Netwerk Theorie, nog steeds het woord actor gebruikt. Daarmee worden over het algemeen echter wel degelijk ook mensen én dingen bedoeld.

Agency en interactie

Zowel mensen als dingen hebben agency. Agency is het vermogen van een mens of ding om de wereld om zich heen te (doen) veranderen. Door middel van agency kunnen mensen en dingen interacteren. Law (1992) stelt dat interactie eigenlijk alles is wat er bestaat. Zonder blijvende interactie bestaat er niets. Zonder de interactie tussen planologen, computers en papier zijn er geen ruimtelijke visies. En zonder de interactie tussen medewerkers, bureaus, gebouwen en leidinggevenden is er geen projectbureau.

Translatie

Hierboven stelde ik al dat waarheid volgens ANT bestaat, én veranderlijk is. Waarheid kun je ook omschrijven als een orde. Volgens ANT is er geen vast orde in de wereld, maar wel een voortdurende ordening. Ordening wordt door Law ook het proces van translatie genoemd. Door translatie verandert een mens of een ding steeds van vorm. Een voorbeeld daarvan is de Volendamse cafébrand. In eerste instantie was dat een brand in een café te Volendam, vervolgens vertaalde 'Volendam' zich in een nieuwsitem, een debat in de Tweede Kamer, strenger toezicht op het naleven van brandveiligheidsvoorschriften en uiteindelijk in gemeenteambtenaren die een plan niet durven goedkeuren omdat ze bang zijn daarmee de regels te overtreden.
Een ander voorbeeld is de manier waarop beleid, nadat het eenmaal is vastgesteld, via diverse wegen terechtkomt bij medewerkers die dagelijks beslissingen nemen over de uitvoering van het beleid. Soms wordt beleid vertaald (translated) in een aanwijzing in het primaire computersysteem van de organisatie, of wordt het beleid opgenomen in begrotingen, werkplannen, en monitors. Bij elke stap die het beleid op deze manier ondergaat voordat het bij de uitvoerende medewerker terechtkomt vind translatie plaats: het beleid wordt telkens een beetje "verplaatst en veranderd" (Callon, 1986). Uiteindelijk slaat het beleid door translatie dus veranderd en verplaatst in de praktijk neer.

Actant-netwerk

Een actant-netwerk (ook wel actor-netwerk genoemd) is het (voorlopige) eindresultaat van het proces van translatie. In een actant-netwerk zijn meerdere actanten met elkaar verbonden. Een nieuwe flat is een voorbeeld van een actant-netwerk waarin onder meer de actanten gemeentelijke vergunningen, bouwtekeningen, aannemer, opdrachtgever en de lening van de bank zijn opgenomen. Wanneer één van de actanten zou worden weggenomen gaat het actant-netwerk er anders uitzien (bijvoorbeeld andere bouwtekeningen) of valt het zelfs helemaal uiteen (zonder vergunning kun je niet bouwen).
Wanneer een actant er in slaagt om andere actanten door translatie zodanig te veranderen dat ze zich voegen in zijn plan (bijvoorbeeld het bouwen van een gebouw) wordt die actant ook wel aangeduid als een 'primum movens' (Callon, 1986) (ook wel: moving mover). Dit betekent dat deze actant de andere actanten verandert, maar daarbij zelf onvermijdelijk ook verandert.
Overigens is elke actant tegelijkertijd ook een actant-netwerk. In het hierboven geschetste voorbeeld van de nieuwe flat is de gemeentelijke vergunning één van de actanten. Als we echter zouden inzoomen op de gemeentelijke vergunning zouden we zien dat daarachter ook weer vele actanten schuilgaan (zoals wetten, ambtenaren, politieke partijen). Wat een actant wordt genoemd en wat een actant-netwerk hangt dus af van hetgeen je wilt beschrijven.

Het due process model, of: de momenten van translatie

Latour heeft in 2004 een voorstel gedaan over de manier waarop translatie volgens hem tot stand komt / moet komen. Hierbij schetst Latour vier fasen die een nieuwe actant moet doorlopen voordat het wordt opgenomen in de bestaande ordening. Met andere woorden: als de vier fasen van Latour zijn doorlopen kan de nieuwe actant als 'waar' worden aangemerkt. In die zin lijkt het due process model erg op de 'moments of translation' van Callon (1986). Het belangrijkste verschil is echter dat Callon zijn momenten meer in beschrijvende zin gebruikt, terwijl Latour's model meer normatief is ingezet.

Fase van verwondering: onderschat het aantal mogelijkheden niet
Het verschijnen van een nieuwe actant markeert in de filosofie van Latour het begin van de eerste fase: die van verwondering, ook wel perplexiteit. In deze fase is het van belang om open te staan voor het bestaansrecht van de actant. De fase van verwondering is een zoektocht naar dit bestaansrecht. Latour (2004:109) formuleert de belangrijkste vereiste in deze fase als een categorische imperatief: u zult het aantal mogelijkheden dat in de discussie een rol moet spelen niet onderschatten.

Fase van consultatie: geef de actant een kans
In de tweede fase is het van belang om de actant een kans te geven om zichzelf te presenteren. Het gaat nu niet meer om de vraag of de actant bestaansrecht heeft, maar hoe de essentie van de actant kan worden ingevuld. Hierbij is het van belang om met alle mogelijke woordvoerders van de actant in gesprek te komen. Aan het bouwen of renoveren van woningen, bijvoorbeeld, kunnen aannemers, architecten, ambtenaren, bewoners en zorgpartners allen een specifieke invulling geven. In de fase van consultatie gaat het nog niet om discussie, maar om het krijgen van een volledig beeld van alle invalshoeken om de actant invulling te geven. Latour (2004:109) formuleert de tweede categorische imperatief als volgt: u zult zeker stellen dat het aantal woordvoerders dat participeert bij het invullen van de actant niet op arbitraire wijze wordt kortgesloten.

Fase van hiërarchie: bepaal de plaats van de actant binnen bestaande structuren.
Als de actant zich via al zijn woordvoerders heeft kunnen presenteren gaat de derde fase in. In deze fase wordt de actant ingepast in bestaande structuren. Inpassen in bestaande structuren is vaak noodzakelijk (bijvoorbeeld regelgeving), maar soms ook een bewuste keuze (bijvoorbeeld het handhaven van een bestaande organisatiestructuur). Door het inpassen kan de essentie van de actant nog van vorm veranderen. Tegelijkertijd veranderen de bestaande structuren echter ook. Ook in deze fase moet veel worden overlegd: met de woordvoerders van de diverse bestaande structuren. Het gaat er daarbij om om te bekijken hoe de nieuwe actant kan 'samenleven' met alles wat al bestaat. Latour (2004:109) formuleert dit wederom in de vorm van een categorische imperatief: u zult discussiëren over de compatibiliteit van de nieuwe actant met de structuren die reeds zijn geïnstitutionaliseerd, op zo’n manier dat zowel de ‘oude’ structuren als de ‘nieuwe’ actant een plek krijgt in een nieuw totaalplaatje.

Fase van institutie: leg de overeengekomen verbindingen vast
Wanneer een actant bestaansrecht heeft, wanneer het door verschillende woordvoerders is gepresenteerd en wanneer het kan ‘samenleven’ met de reeds bestaande structuren, kan de actant worden geïnstitutionaliseerd, oftewel: worden vastgelegd. Een afspraak op papier over het ‘samenleven’ van de nieuwe actant met de bestaande structuren kan als startpunt van deze fase worden gezien. Institutie gaat echter veel verder. In het voorbeeld van de gerenoveerde woningen moet daarvoor de plattegrond van een woning ook fysiek veranderd worden. Nieuwe bewoners moeten in de nieuwe woningen gaan wonen. De nieuwe woningkenmerken moeten opgenomen worden in de primaire systemen van de woningcorporatie. Pas dan maakt de actant deel uit van de werkelijkheid. De actant behoort vanaf nu tot de bestaande structuren. Daardoor is het in deze laatste fase van belang om de discussie te sluiten. Latour (2004:109) schrijft daarover: vanaf het moment dat een actant is geïnstitutionaliseerd zult u de rechtmatigheid van de nieuwe werkelijkheid niet opnieuw ter discussie stellen. Overigens moet hierbij wel worden aangetekend dat er wel weer nieuwe actanten zullen opkomen die ook op de nu geïnstitutionaliseerde actant weer invloed uitoefenen in de fase van hiërarchie.

Misverstanden over ANT

Een belangrijkste misverstand over ANT is dat het een verklarende theorie is. Ondanks dat de naam ANT suggereert dat ANT een theorie is, is hierover veel discussie. Volgens een aantal auteurs is ANT eerder een onderzoeksmethode te noemen. Latour heeft zelf in twee publicaties ook enkele misverstanden over ANT op een rij gezet.
Reactie plaatsen